Ngô Sĩ Liên là người làng Chúc Lý, huyện Chương Đức, phủ Ứng Thiên, nay là làng Ngọc Giả, xã Ngọc Hòa, chuyện Chương Mỹ, Hà Nội. Ông họ Ngô, tên Quang Hiền, húy là Sĩ Liên, hiệu là Chúc Lý Cư Sĩ. Không rõ năm sinh, năm mất, chỉ biết ông thọ khoảng 99 tuổi.

Lễ dâng hương tưởng niệm sử thần Ngô Sĩ Liên tại đền thờ ông ở thôn Ngọc Giả, xã Ngọc Hòa

Trong cuộc kháng chiến chống quân Minh thế kỉ XV, Ngô Sĩ Liên đã tham gia khởi nghĩa Lam Sơn cùng với Nguyễn Nhữ Soạn giữ chức vụ thư ký trong nghĩa quân. Ngô Sĩ Liên thi và đỗ Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất, năm Bảo Đại thứ ba (1442) đời vua Lê Thái Tông, được cử vào Hàn Lâm viện. Đây là khoa thi đầu tiên được triều đình tổ chức lễ xướng danh, yết bảng; được "ân tứ vinh quy" với lễ đón rước rất trọng thể. Và sau này, theo lệnh vua Lê Thánh Tông, họ tên lại được khắc vào bia đá, đặt ở Văn Miếu, để "làm gương sáng cho muôn đời".

Sau khi thi đỗ, Ngô Sĩ Liên đã từng giữ các chức Đô ngự sử dưới triều Lê Nhân Tông, Lễ bộ Hữu thị lang, Triều liệt đại phu kiêm Quốc Tử Giám Tư nghiệp, kiêm Sử quan tu soạn dưới triều Lê Thánh Tông. Đóng góp to lớn mà Ngô Sĩ Liên còn để lại cho đời sau chính là bộ Đại Việt sử ký toàn thư mà ông đã biên soạn theo lệnh nhà vua và đã hoàn thành vào năm Kỷ Hợi, niên hiệu Hồng Đức thứ 10 (1479) đời Lê Thánh Tông, gồm 15 quyển, chia thành hai phần: Phần một (ngoại kỷ), gồm 5 quyển, chép từ thời Hồng Bàng đến hết thời Bắc thuộc (năm 938); Phần hai (bản kỷ) gồm 10 quyển, chép từ thời Ngô Quyền dựng nước (năm 938) đến khi vua Lê Lợi lên ngôi (Lê Thái Tổ) vào năm 1428. Bộ Đại Việt sử ký toàn thư hiện đang lưu hành, tuy do Ngô Sĩ Liên khởi thảo, nhưng đã được các sử thần các đời khác hiệu chỉnh bổ sung thêm. Cuốn Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên đã dựa vào Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu và Đại Việt sử ký tục biên của Phan Phu Tiên. Nhưng những đoạn bình luận lịch sử của Ngô Sĩ Liên thường dài hơn, do đó cũng thường cặn kẽ hơn, sinh động hơn; nhiều đoạn có thể coi như lời tổng kết cả một giai đoạn lịch sử. Những dòng ca tụng các bậc trung thần nghĩa sĩ vì nước quên thân; những lời chỉ trích các hành động tham bạo của kẻ gian tà, những lời tố cáo vạch trần những âm mưu quỷ kế của kẻ thù được viết với ngọn bút tài hoa của Ngô Sĩ Liên thực sự đã làm cho biết bao thế hệ người đọc đời sau cảm phục sâu sắc. Đây là công trình sử học lớn lao nhất trong sự nghiệp của ông, đồng thời cũng là công trình sử học quan trọng nhất của nền quốc sử nước ta. Đóng góp lớn thứ hai của Ngô Sĩ Liên là phần biên soạn mới quyển “Ngoại kỷ” chép lịch sử nước ta từ họ Hồng Bàng đến hết đời An Dương Vương. Ngoài ra, ông còn biên soạn “Tam triều bản kỷ” chép lịch sử 3 đời vua Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông và Lê Nhân Tông.

Chân dung Nhà sử học Ngô Sỹ Liên (Ảnh internet)

Người xưa nói rằng: Người làm sử cần có ba sở trường là tài năng, học vấn và kiến thức thì tiên sinh Ngô Sĩ Liên kiêm gồm cả ba. Tài viết sử của ông được đánh giá là: ghi chép đầy đủ, nghĩa lý thích đáng, chữ nghĩa chắc chắn. Trong suốt cuộc đời làm quan, Ngô Sĩ Liên luôn nêu tấm gương sáng về đạo đức, rất mực thanh liêm, chính trực… Khi chép sử, ông đã dũng cảm nói lên sự thật, không sợ áp bức và cường quyền. Ngô Sĩ Liên là một sử gia vĩ đại, có công lớn với lịch sử văn hóa dân tộc.

Trên quê hương Chương Mỹ hiện nay, không chỉ có đền thờ Ngô Sĩ Liên tại thôn Ngọc Giả, xã Ngọc Hòa mà còn có những ngôi trường vinh dự mang tên danh nhân văn hóa, nhà sử học họ Ngô. Hàng năm, cán bộ và nhân dân trong thôn Ngọc Giả thường tổ chức Lễ dâng hương tưởng nhớ công đức của ông. Đây cũng là dịp để con cháu dòng họ Ngô, lớp lớp thế hệ học sinh cùng đông đảo các tầng lớp nhân dân trong huyện truyền tụng, ngợi ca phẩm chất, tài năng, đức độ của Ngô Sĩ Liên để thế hệ hôm nay và mai sau thêm hiểu, thêm tự hào về người con ưu tú của quê hương Chương Mỹ anh hùng.

Nguyễn Huế

(Trung tâm Văn hóa – TT&TT Chương Mỹ)